Met een watermolen bedoelen we een molen die door water wordt aangedreven, niet een windmolen die water verplaatst. Omdat watermolens afhankelijk zijn van stromend water, komen ze alleen voor op plaatsen waar sprake is van natuurlijk verval (hoogteverschil). In Nederland zijn de hoogteverschillen in het landschap alleen in de provincies Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg voldoende om genoeg energie te genereren om een waterrad in beweging te brengen. Watermolens worden daarom alleen hier aangetroffen.
Hoeveelheid water en verval
Bij de aanvoer van het water spelen twee aspecten een belangrijke rol: de hoeveelheid water en het verval dat bij de molen bereikt kan worden. Soms is dit van nature voldoende aanwezig, soms wordt door menselijk ingrijpen het verval op de plek van de molen kunstmatig vergroot of de watertoevoer versterkt door de aanleg van extra waterlopen, sprengen, stuwvijvers en wijers. Al deze elementen maken deel uit van de watermolenbiotoop, net als de direct daaraan gerelateerde historische infrastructuur en gronden.
Bedreigingen biotoop watermolen
Als gevolg van het realiseren van nieuwe bebouwing en infrastructuur, de bijbehorende aanleg van riolering, het onttrekken van water voor de drinkwatervoorziening, het aanbrengen van vistrappen of door het kanaliseren van beken, hebben veel watermolens niet meer de beschikking over dezelfde hoeveelheid water voor de aandrijving als in het verleden. Daardoor zijn ze nog maar beperkt operabel of staan ze helemaal droog. Deze factoren vormen een bedreiging voor de watermolenbiotoop.
Stuwrecht
Bij iedere watermolen wordt gestuwd om meer energie te genereren. Hierdoor wordt het waterpeil bovenstrooms beïnvloed. Molenaars zijn hiertoe bevoegd op basis van het stuwrecht. Dit zijn oude rechten die nog steeds van kracht zijn. De watermolenbelangen staan echter regelmatig op gespannen voet met andere belangen, bijvoorbeeld die van waterschappen of natuurorganisaties. Daarom zijn de stuwrechten in de twintigste eeuw regelmatig afgekocht.
Nieuwe regelgeving
Nieuwe regelgeving op het gebied van veiligheid of natuurdoelstellingen, zoals de Europese Kaderrichtlijn Water, kunnen de mogelijkheden om de molen te laten functioneren, sterk beperken of zelfs geheel onmogelijk maken. Daarom is het belangrijk om continue aandacht te vragen voor de watermolens en de bijbehorende watermolenbiotoop.
